فخر دو جهان خواجه فرخ رخ اسعد
مولای زمان مهتر صاحبدل امجد

آن سید مسعود و خداوند مؤید
پیغمبر محمود ابوالقاسم احمد

وصفش نتوان گفت به هفتاد مجلد
این بس که خدا گوید: «ما کان محمد» (۱)

تولد پربرکت حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه وآله که بنا به اعتقاد علمای امامیه در ۱۷ ربیع الاول سال ۵۷۰ میلادی و مطابق با سال عام الفیل به وقوع پیوست، آغاز تولدی نوین و روز اعطای مدال سعادت و رستگاری از سوی حضرت حق برای جامعه بشریت می باشد . در آن روز نوزادی به این عالم خاکی قدم نهاد که بعد از چهل سال از سوی خداوند بعنوان آموزگار وحی و مربی برترین فرهنگ زیستن به اهل جهان معرفی گردید . مقارن این ولادت پر برکت در صحنه گیتی آثار شگفت انگیز و اسرارآمیزی رخ داد که هشداری برای حاکمان و زور مداران تاریخ به حساب آمد .

فرو ریختن ۱۴ کنگره در ایوان کسری، خاموش شدن آتشکده فارس، جریان آب در وادی سماوه بعد از سالهای طولانی خشکی، سرنگون شدن بتها در مکه و سایر نقاط عالم، خشک شدن دریاچه ساوه، پرتوافشانی نوری از وجود آن گرامی در آفاق آسمانها و خوابهای وحشتناک انوشیروان و موبدان، از جمله علائم خارق العاده و از نشانه های هشدار دهنده ای بود که مقارن تولد پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله در جهان حادث شد که در منابع معتبر تاریخی و جوامع مورد اعتماد حدیثی از آنها یاد شده است .

در مورد زندگی، سیره و سخن و خلق و خوی آن وجود گرامی آثار و مجموعه های ارزشمندی از سوی دانشمندان و محققین پدید آمده است که هر کدام به نوبه خود قابل تحسین و تقدیر است . السیرة النبویه: ابن هشام، السیرة النبویه: ابن کثیر، حیاة النبی و سیرته، سیرة المصطفی: عبدالزهرا عثمان محمد، سیرة المصطفی: هاشم معروف الحسنی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، نهایة المسئول فی روایة الرسول، سیری در سیره نبوی، فروغ ابدیت، شرف النبی و حیاة القلوب، ج ۲، برخی از این مجموعه های نبوی می باشند که هر کدام با سلیقه خاص مؤلف و از زوایای مختلفی به بررسی ابعاد زندگی و سیره آن حضرت پرداخته اند .

در این نوشتار سعی شده در حد وسع، خلق و خوی حضرتش در پرتو آیات وحیانی قرآن بررسی شود، تا به این وسیله جان و دل خود را با آیات نور روشنایی بخشیده و از صفات ستوده محمدی صلی الله علیه وآله بهره ور شویم، چرا که بر این باوریم: زیباترین و کاملترین سیمای آن گرامی را باید در آیینه کلام وحیانی پروردگار به نظاره نشست و خصلتهای زیبای نبوت را از سرچشمه نور جستجو کرد و اگر قرار است انسان برای بهتر زیستن و به سوی سعادت ابدی رفتن به دنبال الگو و سرمشق باشد، آنرا در کاملترین و مطمئن ترین منابع می توان یافت که صفحات درخشان و زرین آن در بلندای تاریخ و در تاریکترین لحظات آن، شاهراه انسانیت را روشن نموده است . خداوند متعال فرمود: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة » ; (۲)

«مطمئنا برای شما در [رفتار و گفتار] رسول خداصلی الله علیه وآله سرمشق نیکو [و کاملی] می باشد .»

۱ - نرمخویی و مهربانی

از منظر قرآن کریم یکی از شاخصترین ویژگیهای حضرت رسول صلی الله علیه وآله، اخلاق زیبا و برخورد شفقت آمیز با دیگران بود . آن بزرگوار با داشتن این خصلت ستودنی توانست در طول ۲۳ سال، دلهای بسیاری را به خود شیفته کرده و به صراط مستقیم هدایت نماید، در حالی که هیچ قدرتی توان چنین کار شگفتی را نداشت . خداوند متعال این عامل اساسی را چنین شرح می دهد: «فبما رحمة من الله لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک » ; (۳)
«به برکت رحمت الهی در برخورد با مردم نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند .»
اساسا آن حضرت بر این باور بود که فلسفه بعثت برای تکمیل مکارم اخلاق است و می فرمود: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق; (۴)
همانا من برای به سامان رساندن فضائل اخلاقی مبعوث شده ام .»

ابراز محبت و مهرورزی آن حضرت نه تنها شامل دوستان و اهل ایمان می شد، بلکه مخالفین آن بزرگوار نیز از اخلاق نرم و شفقت آمیز آن گرامی بهره مند بودند و این سبب جذب آنان به سوی اسلام می گردید . به همین جهت خداوند متعال رسول گرامی اش را تحسین کرده و فرمود: «وانک لعلی خلق عظیم » ; (۵)
«و یقینا تو دارای اخلاق عظیم و برجسته ای هستی .»

۲ - دلسوزی برای اهل ایمان

کسانی که خود را وقف اصلاح جامعه کرده و برای سعادت افراد آن از هیچ کوششی فروگذار نمی کنند و با دلسوزی و عشق و علاقه به انجام وظایف محوله می پردازند، بدون تردید جایگاه خود را در جامعه و دلهای مردم تحکیم بخشیده و ارتباط نزدیکتری با مخاطبان خود پیدا می کنند، در نتیجه مردم به آنان به دیده احترام نگریسته و اعتماد کرده و به آسانی گفته ها و خواسته هایشان را می پذیرند . مردم عاشق کسانی هستند که بدون هیاهو بدنبال اصلاح جامعه و رفع گرفتاریهای آنان باشند .

اگر این دلسوزی و خدمات بی ریا، مخلصانه و فقط برای رضای خداوند عالم باشد، نتیجه آن مضاعف و توفیق در کار حتمی و قطعی خواهد بود .

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن
که خواجه خود روش بنده پروری داند

این ویژگی در رهبران الهی و پیشوایان جامعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است . قرآن مجید پیامبر گرامی اسلام را با این خصلت پسندیده معرفی کرده و می فرماید: «لقد جائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رئوف رحیم » ; (۶)
«همانا فرستاده ای از خود شما به سویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت و راهنمایی شما دارد و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است .»

خداوند متعال به کسانی که دلسوزی و مهربانی رسول اکرم صلی الله علیه وآله را نوعی ساده لوحی قلمداد می کردند و اغماض و چشم پوشیهای آن وجود گرامی را در مورد افراد خطاکار سطحی نگری انگاشته و سخنانی ناروا در مورد پیامبر به زبان می آوردند چنین می فرماید: «ومنهم الذین یؤذون النبی ویقولون هو اذن قل اذن خیر لکم یؤمن بالله ویؤمن للمؤمنین ورحمة للذین آمنوا منکم والذین یؤذون رسول الله لهم عذاب الیم»;(۷)

«از آنها کسانی هستند که پیامبر را آزار می دهند ومی گویند: او گوشی است .(آدم خوش باوری است!) بگو: خوش باور بودن او به سود شماست، او به خدا ایمان دارد و [تنها] مؤمنان را تصدیق می کند و برای مؤمنان شما رحمت است، اما کسانی که رسول خداصلی الله علیه وآله را می آزارند عذاب دردناکی در پیش دارند .»

دلسوزی حضرت خاتم الانبیاء به حدی بود که گاهی از شدت غصه و ناراحتی در آستانه هلاکت قرار می گرفت . رسول مکرم اسلام نه تنها از انحراف و کجرویهای برخی از مسلمانان آزرده خاطر می شد، بلکه از گمراهی و نادانی نامسلمانان نیز در رنج و عذاب بود . تا اینکه خداوند متعال از دلسوزی رسول خویش چنین یاد می کند: «فلعلک باخع نفسک علی آثارهم ان لم یؤمنوا بهذا الحدیث اسفا» ; (۸)

گویی می خواهی به خاطر اعمال [ناروای] آنان، اگر به این گفتار ایمان نیاوردند، خود را هلاک کنی .

۳ - آشنایی با درد مردم

توفیق در مدیریت جامعه به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از مهمترین آنها آشنایی با مشکلات و گرفتاریهای طبقات محروم اجتماع می باشد . پیامبران الهی عموما و پیامبراسلام خصوصا از چنین خصلت والایی برخوردار بودند . آنان خود را از مردم می دانستند و هیچگونه امتیاز و تفوقی بر خویشتن نسبت به سایر اقشار جامعه قائل نبودند . پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرمود: «انما انا بشر مثلکم » ; (۹)  «همانا من هم همانند شما بشر هستم .» در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید: «لقد جاءکم رسول من انفسکم » ; (۱۰)
«پیامبری از خود شما برایتان آمده است .»

افزون بر مردمی بودن، آشنایی و آگاهی و لمس واقعیتهای پنهان جامعه از خصلتهای بارز آن حضرت بود .
البته میان امثال پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و کسانی که با شعار محرومیت زدایی به عرصه های رهبری و هدایت جوامع وارد می شوند اما خود طعم تلخ محرومیت و گرفتاری را نچشیده اند و درک این واقعیتها برایشان سخت و غیر ملموس است فرق زیادی وجود دارد . آنان اگر هم بخواهند در این رابطه درست عمل کنند موفق نخواهند شد، اما کسانی که این مشکلات و محرومیتها را از نزدیک لمس کرده اند، درد و رنج طبقات محروم جامعه را که معمولا بالای ۵۰% جامعه می باشند، بهتر و راحتتر درک می کنند . قرآن کریم می فرماید: «الم یجدک یتیما فآوی ووجدک ضالا فهدی ووجدک عائلا فاغنی » ; (۱۱)
«آیا تو را یتیم نیافت و پناه داد؟ ! و تو را گمشده یافت و هدایت کرد و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود .»
حضرت خاتم الانبیاءصلی الله علیه وآله در مقابل مرفهین بی دردی که از او می خواستند از طبقات محروم فاصله بگیرد، این آیه را تلاوت می کرد: «وما انا بطارد الذین آمنوا» ; (۱۲)

«من هرگز مردم با ایمان را [گر چه در ظاهر محروم و بی چیز و نیازمند باشند] از خود دور نخواهم کرد .»

آری رسیدن به مقام نبوت اوصاف برجسته ای می طلبد که یکی از آنها مردمی بودن و آشنایی با حقوق محرومان است . کسی که می خواهد دین آسمانی او جاودانه بماند و برای هر قوم و ملتی و در هر عصر و زمانی به کار آید لازم است که خود با ریشه های ناعدالتی و فقر و محرومیت از نزدیک تماس داشته باشد تا در بلندای تاریخ بتواند ندای عدالت خواهی و محرومیت زدایی را به گوش جهانیان برساند . قرآن با یادآوری دوران مشقت بار و سخت زندگی پیامبرصلی الله علیه وآله به آن حضرت سفارش می کند که: «فاما الیتیم فلا تقهر واما السائل فلا تنهر» ; (۱۳)  «یتیم را از خود دور  نکن و درخواست کننده را از خود مران .»

رسول خداصلی الله علیه وآله در هنگام هجرت به مدینه نیز در مقابل فریادهای دعوت دهها نفر از اهالی مدینه، در زمینی که به یتیمان تعلق داشت فرود آمد و کانون اسلام را در همانجا متمرکز نمود که بعدها به مسجدالنبی و مرکز حکومت اسلامی تبدیل شد و تصمیمات مهم جهان اسلام در همانجا اتخاذ گردید .

۴ - صبر و بردباری

گذری کوتاه به تاریخ پیامبران الهی نشان می دهد که آنان در راه اعتلای کلمه توحید و انجام رسالت خویش با سختترین موانع روبرو بوده اند، همچنانکه امام صادق علیه السلام فرمود: «ان اشد الناس بلاء الانبیاء; (۱۴)

همانا که انبیاء الهی سختترین گرفتاریها را داشته اند .» اما در این میان حضرت خاتم الانبیاءصلی الله علیه وآله بیش از سایر انبیاء در معرض بلاها و آزمایشات سخت قرار گرفت . آن حضرت در این مورد می فرماید: «ما اوذی نبی مثل ما اوذیت; (۱۵)
هیچ پیامبری همانند من مورد آزار و اذیت قرار نگرفت .»
اما تحمل و بردباری پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در برابر کوه مشکلات که از هر سو به آن حضرت روی می آورد و موانع گوناگونی که هر یک می توانست سد راه اهداف بلند حضرتش باشد، تمام دشمنان و مخالفین سرسخت آن حضرت را به زانو در آورد .

استاد شهید مطهری رحمه الله در این زمینه می نویسد: «اراده و استقامتش بی نظیر بود . از او به یارانش نیز سرایت کرده بود . دوره ۲۳ ساله بعثتش یکسره درس اراده و استقامت است . او در تاریخ زندگی اش مکرر در شرایطی قرار گرفت که امیدها از هرجا قطع می شد، ولی او یک لحظه تصور شکست را در مخیله اش راه نداد . ایمان نیرومندش به موفقیت، یک لحظه متزلزل نشد .» (۱۶)

گاهی خداوند متعال برای تقویت روحیه صبر و مقاومت رسول گرامیش می فرمود: «فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل » ; (۱۷)
«پس صبر و بردباری پیشه کن، آن گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند .»
رسول اکرم صلی الله علیه وآله در سخن ارزشمندی پایداری و مقاومت و اراده آهنین خود را در راه هدف به نمایش گذاشت و هنگامی که حضرت ابوطالب پیشنهاد مشرکین را مبنی بر خودداری آن حضرت از ابلاغ پیام آسمانی خویش به وی بیان کرد، به عمویش ابوطالب چنین فرمود: «یاعم! والله لو وضعوا الشمس فی یمینی والقمر فی یساری علی ان اترک هذا الامر حتی یظهره الله او اهلک فیه، ماترکته; (۱۸)
ای عمو! به خدا سوگند اگر آنان خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهند که از دعوت آسمانی خود ست بردارم هرگز نخواهم پذیرفت تا اینکه یا خداوند دین مرا پیروز کند و یا اینکه جانم را در راه آن از دست بدهم .»

و این چنین بود که حضرت محمدصلی الله علیه وآله با تحمل مشکلات و صبر و پایداری توانست دین مبین اسلام را به جهانیان اعلام کند . انواع گرفتاریها و ناملایمات، صدمات جسمی و روحی، قرار گرفتن در معرض انواع اتهامات از قبیل: ساحر، مجنون، آشوبگر و سایر موانع راه پیامبر، با دو عامل ایمان به هدف و استقامت و پشتکار در راه رسیدن به آن، قابل تحمل بود .
امیر مؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «اشهد ان محمدا عبده ورسوله دعا الی طاعته وقاهر اعداءه جهادا عن دینه، لایثنیه عن ذلک اجتماع علی تکذیبه والتماس لاطفاء نوره; (۱۹)
گواهی می دهم که محمدصلی الله علیه وآله بنده و پیامبر اوست، انسانها را به عبادت خداوند دعوت نمود و با دشمنان خدا در راه دین او پیکار نموده و مغلوبشان کرد . هرگز همداستانی دشمنان که او را دروغگو خواندند، او را از (آن دعوت به حق و کوشش در راه استقرار دین اسلام) باز نداشت و تلاش آنان برای خاموشی نور رسالت نتیجه نداد .»

پی نوشت ها:
*******************************************
۱) بخشی از مسمط مسدس شیوای ادیب الممالک فراهانی در مولود مسعود پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله .
۲) احزاب/۲۱ .
۳) آل عمران/۱۵۹ .
۴) مکارم الاخلاق، ص ۸; فتح الباری، ج ۶، ص ۴۱۹ .
۵) قلم/۴ .
۶) توبه/۱۲۸ .
۷) توبه/۶۱ .
۸) کهف/۶ .
۹) فصلت/۶; کهف/۱۱۰ .
۱۰) توبه/۱۲۸ .
۱۱) ضحی/۶، ۷، ۸ .
۱۲) هود/۲۹ .
۱۳) ضحی/۹، ۱۰ .
۱۴) الکافی، ج ۲، ص ۲۵۲ .
۱۵) کشف الغمه، ج ۲، ص ۵۳۷ .
۱۶) مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ج ۳، ص ۱۳۷ .
۱۷) احقاف/۳۵ .
۱۸) السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۲۸۴ .
۱۹) نهج البلاغه، خطبه ۱۹۰ .